Wszyscy zdajemy sobie sprawę, że oddychanie jest naturalną czynnością fizjologiczną niezbędną do życia. Jest jeszcze drugi aspekt – oddychanie jest bardzo ważne dla poprawnego mówienia oraz prawidłowego rozwoju i funkcjonowania aparatu artykulacyjnego.
W czasie mówienia powietrze wdychane jest głównie ustami a wydychane ustami lub nosem, w zależności od wypowiadanych dźwięków. Prawidłowy oddech podczas wypowiedzi to rytmiczny, szybki wdech (wykonany bez podnoszenia ramion) oraz powolny, długi wydech, podczas którego odbywa się wypowiedź.
Należałoby tu zwrócić uwagę na pojawiające się problemy. Dzieci w wieku przedszkolnym często oddychają tak zwanym płytkim torem piersiowym. Takie oddychanie charakteryzuje się tym, że w czasie wdechu poszerzają się głównie górne obszary klatki piersiowej, następuje uniesienie ramion i łopatek, a w dalszej fazie następuje podciągnięcie brzucha. Ten typ oddechu umożliwia tylko częściowe napełnianie płuc powietrzem i jest to oddech wadliwy.
Drugim bardzo niekorzystnym (niestety często bagatelizowanym) problemem, związanym z oddychaniem dziecka, jest nawykowe oddychanie przez usta. Zarówno w dzień, jak i podczas snu dziecko powinno oddychać nosem. Taki tor oddechowy zapewnia właściwy rozwój aparatu artykulacyjnego.
Konsekwencje nieprawidłowego oddychania
Pamiętajmy, że nieprawidłowe oddychanie przez usta ma poważne konsekwencje, wpływające silnie na rozwój naszych dzieci, a główne z nich to:
• niedostateczne dotlenienie układu nerwowego, co powoduje zaburzenia koncentracji uwagi, zwiększoną męczliwość, a tym samym trudności w nauce;
• zaburzenia gospodarowania powietrzem: oddychanie przez usta skutkuje krótką fazą wdechową i wydechową, ograniczoną pracą i niską sprawnością przepony – dziecko mówi szybko, często dobierając powietrze w czasie wypowiedzi, niezgodnie z pauzą logiczną. Taki sposób mówienia może być jednym z czynników utrwalających niepłynność mowy;
• powstanie i utrwalanie wad wymowy: dzieci oddychające przez usta nabierają zwyczaju unoszenia języka ku wałowi dziąsłowemu, co sprzyja kształtowaniu się patologicznych sposobów połykania; w efekcie powoduje to powstawanie lub utrwalanie wady wymowy. Dziecko 3-letnie z międzyzębową realizacją głosek bezwzględnie powinno być pod opieką logopedy; Oddychanie przez usta powoduje, że powietrze przepływające ponad językiem utrudnia jego właściwą pionizację. Dziecko ma w związku z tym problemy z artykulacją głosek wymagających podniesienia czubka języka /sz, ż, cz, dż, l, r/; dzieci mające kłopoty z prawidłowym gospodarowaniem powietrzem mówią niewyraźnie, nawet jeśli nie mają zaburzeń artykulacyjnych; “połykają” końcówki wyrazów, mówią za głośno lub zbyt cicho;
• infekcje górnych dróg oddechowych: oddychanie przez usta sprzyja infekowaniu tylnej ściany gardła oraz górnych dróg oddechowych;
• kształtowanie się wad postawy: skutkiem nieprawidłowego oddychania jest eliminacja udziału mięśni klatki piersiowej; wyłączenie z pracy określonej grupy mięśni powoduje pozorne zapadnięcie mostka z powodu przemieszczania się barków do przodu, pogłębienia dołków nadobojczykowych i charakterystycznego odstawania dolnych kątów łopatek na plecach; prowadzi to do hiperlordozy odcinka lędźwiowego i szyjnego;
• hipotonia mięśnia okrężnego warg, niewydolność warg, wiotkość mięśni policzkowych: wargi są stale rozchylone, górna warga często jest lekko uniesiona; wiotkość warg powoduje trudności ze sprawnym jedzeniem, widoczne już w czasie nauki jedzenia z łyżeczki; innym problemem jest utrudnione dmuchanie, które często skutkuje niemożnością oczyszczenia, wydmuchania nosa;
• jedną z ważniejszych konsekwencji nieprawidłowego oddychania jest obniżone napięcie i wiotkość mięśni żwaczy, które odpowiadają za odruch żucia – dzieci oddychające przez usta szybko wykazują wyraźną niechęć do intensywnej pracy żuchwy przy żuciu.
Musimy sobie zdać sprawę, że dziecko nie wyrośnie samo z takiego sposobu oddychania, przysporzy mu ono natomiast wielu problemów, które wymagają w konsekwencji długotrwałej terapii logopedycznej. Jeśli zauważymy pierwsze oznaki oddychania torem ustnym – zgłośmy się do logopedy na konsultację. Wczesna terapia przynosi szybkie efekty i nie pozwoli na utrwalenie nieprawidłowości.
Ćwiczenia oddechowe - jaki jest ich cel?
Celem ćwiczeń oddechowych jest:
• poszerzenie pojemności płuc,
• wzmocnienie mięśni biorących udział w oddychaniu,
• wyrobienie toru oddechu przeponowego,
• odróżnienie fazy wdechu i wydechu,
• wyrobienie umiejętności szybkiego, pełnego wdechu i wydłużonej fazy wydechowej,
• dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi,
• zsynchronizowanie pauz oddechowych z treścią wypowiedzi.
Zasady wykonywania ćwiczeń oddechowych
Istnieje kilka reguł, którymi posługujemy się podczas ćwiczeń oddechowych; wykonujemy je:
• w przewietrzonym pomieszczeniu,
• przed jedzeniem lub 2–3 godziny po posiłku,
• systematycznie 2–3 razy dziennie przez ok. 2–3 min,
• przedłużanie wydechu nie może być zbyt długie, bo może opróżnić płuca z tzw. „powietrza zapasowego”,
• każde dziecko ma własny, indywidualny rytm oddechu, inną pojemność płuc – dlatego każde dziecko wykonuje ćwiczenia zgodnie ze swoimi możliwościami,
• dziecko nie wykona ćwiczeń, gdy ma katar, przerost trzeciego migdałka lub krzywą przegrodę nosa,
• ćwiczenia należy wykonywać w różnych pozycjach ciała, np. pozycji leżącej, siedzącej czy stojącej, dlatego najłatwiej wpleść je w zabawy ruchowe,
• należy pamiętać, aby w czasie ćwiczeń mięśnie szyi, rąk i tułowia były rozluźnione, a postawa ciała swobodna (w zabawach ruchowych łatwiej to skontrolować),
• ćwiczenia oddechowe prowadzone z małymi dziećmi powinny być dostosowane do możliwości dziecka, a więc wymagają formy zabawy.
Zabawa oddechem
Ćwiczenia oddechowe rozpoczynamy od ćwiczeń, w czasie których dziecko powinno jedynie „bawić się” oddechem. Stopniowo przechodzimy do ćwiczeń trudniejszych, a więc ćwiczeń oddechowych połączonych z elementami gimnastyki całego ciała lub ćwiczeniami fonacyjnymi. Nowe elementy wprowadzamy, gdy dziecko opanowało wcześniejsze etapy kontroli oddechu.
Jak możemy bawić się oddechem? Oto kilka przykładów:
• Chłodzenie gorącej herbaty.
• Wąchanie kwiatów, zapachów.
• Dmuchanie na zmarzniętą szybę, ogrzewanie rąk.
• Zdmuchiwanie kropli deszczu, płatków śniegu, piórek.
• Nadmuchiwanie balonów.
• Puszczanie baniek mydlanych.
• Dmuchanie na wiatraczki, w gwizdki.
• Nabieranie powietrza nosem przy zamkniętej buzi i wypuszczanie przy jednoczesnej artykulacji głoski np. /s/ lub /f/.
• Zdmuchiwanie chrupek, piłeczek, kawałków waty z gładkiej a następnie szorstkiej powierzchni.
• Dmuchanie na płomień świecy tak, aby go nie zgasić.
• Dmuchanie na zabawki pływające po wodzie.
• Dmuchanie na paski papieru lub wycięte z kolorowego papieru zabawki (zwierzęta, kwiatki, listki, gwiazdki itp.) umieszczone na nitkach .
• Dmuchanie do celu, np. papierowych, styropianowych lub zrobionych z wacików zabawek (rybki do stawu, pająk na pajęczynę, myszki do norki, pies do kości itp.).
• Oddychanie w pozycji leżącej z zabawką ułożoną na brzuchu (“Kołysanka dla misia”).
Zabawy możemy urozmaicić specjalistycznymi pomocami logopedycznymi, typowymi do ćwiczeń oddechowych. Szeroką gamę takich artykułów proponuje firma EDUCARIUM.
Warto zwrócić uwagę na:
DMUCHANE LOTTO - Doskonałą grę logopedyczną, która dając dzieciom wiele radości pozwala ćwiczyć kontrolowanie oddechu. Zadaniem dziecka jest przedmuchiwać piłeczkę i przemieszczać na planszy. Każde nowe pole oznaczane jest żetonem na karcie.
DMUCHAJKA DREWNIANA - Ułatwia i uatrakcyjnia proces usprawniania aparatu oddechowego, artykulacyjnego i fonacyjnego. Ułatwia kontrolowanie oddechu, wydłużanie fazy wydechowej, umożliwia ustalenie prawidłowego toru oddechowego, a ponadto jest wspaniałym sposobem na rozwinięcie umiejętności koncentracji, uczy spokoju i ekonomicznego zużywania powietrza poprzez zabawę. Drewniana pomoc jest w pełni higieniczna do wielokrotnego użytku.
LOGOPEDYCZNA OBRĘCZ 3 W 1 - Piłeczkę dziecko prowadzi na jednym z trzech wybranych torów. Prostszym ćwiczeniem jest przedmuchiwanie piłeczki wzdłuż wydrążonych szczelin w bocznych powierzchniach obręczy. Trudniejszym zadaniem będzie przeprowadzanie piłeczki w zewnętrznym zagłębieniu, które ma skokową strukturę. Przyrząd można wykorzystywać na stoliku lub trzymając go w dłoniach. Dodatkowo można ćwiczyć za jego pomocą koordynację wzrokowo-ruchową (balansowanie dłońmi).
MINITURBINKI KWIATKI - Czyja biedronka będzie się kręcić najszybciej? Aby to sprawdzić, kładziemy miniwiatraczki na gładkiej powierzchni i dmuchamy równomiernie. Zabawa ćwiczy motorykę twarzy, uczy kontrolowania oddechu i jest doskonałą zabawą.
TURBINKA LOGOPEDYCZNA - Zapierająca dech w piersiach logopedyczna gra oddechowa. Łatwo jest bowiem wprawić turbinkę w ruch, nie jest jednak łatwo zapanować nad tym, na jakim polu się ona zatrzyma. Gra sprawia dzieciom wiele zabawy, a przy tym pozwala wyćwiczyć kontrolowanie oddechu. Dlatego też turbinka zalecana jest zwłaszcza dla dzieci z wadami wymowy, chociaż chętnie sięgają po nią wszystkie dzieci. Gra przeznaczona dla 2 osób.
KOLEKCJA GIER ODDECHOWYCH - Przemyślna konstrukcja pozwala przeprowadzić cztery różne gry oddechowe - dwie indywidualne i dwie w formie rozgrywek w parach. Podstawę tworzy wytłoczony labirynt z tworzywa, poprzez korytarze którego można przedmuchiwać piłeczkę (na sucho lub pływającą w wodzie). Dwie plansze nałożone na labirynt tworzą pole do emocjonującej rywalizacji.
Podsumowując poruszany temat, pamiętajmy - ćwiczenia oddechowe są bardzo istotnym elementem terapii logopedycznej i działań stymulujących rozwój naszych pociech. Warto poszukiwać nowych rozwiązań i pomocy terapeutycznych, aby wspólnie spędzony czas był przyczynkiem do świetnej zabawy.
NEUROLOGOPEDA
mgr Aleksandra Łukowska
