Ośrodkowy układ nerwowy kształtuje się po narodzeniu w odpowiedzi na docierające bodźce z pięciu zmysłów. Na przykład, poczucie przestrzeni – wiedza, gdzie znajdują się kończyny i tułów oraz jakie są ich zadania – jest niezbędna dla każdego dorastającego dziecka. Niekiedy jednak to poczucie jest u nich zaburzone. Integracja sensoryczna odgrywa tutaj bardzo ważną rolę.
Spis treści
Czym jest integracja sensoryczna?
Integracja sensoryczna (ang. Sensory Integration) to proces, w którym mózg agreguje dochodzące do niego informacje pochodzące z otoczenia oraz z ciała, a następnie w odpowiedzi wysyła odpowiednią informację zwrotną. Podstawowymi zmysłami integracji sensorycznej są: dotyk, równowaga oraz czucie ciała. Mają one niebagatelny wpływ na funkcjonowanie naszych organizmów w życiu codziennym. Właściwa integracja tych zmysłów stanowi podłoże do odpowiedniego rozwoju i działania pozostałych zmysłów i umiejętności. Mowa tutaj na przykład o wzroku, mowie, słuchu, umiejętności chodzenia oraz zdolności wykonywania precyzyjnych czynności – wycinanie, pisanie, malowanie czy modelarstwo.
Dla dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej te zmysły mogą niewłaściwie funkcjonować. Wykazują one nieprawidłowości w funkcjonowaniu mózgu. Na przykład w sferze wyczucia dotykowego - dotyk innych ludzi i różnego rodzaju przedmiotów może być niewłaściwie odbierany lub przetwarzany przez ośrodkowy układ nerwowy. Takie dzieci wydają się być niezdolne do właściwej interpretacji bodźców dotykowych, nie mówiąc już o ich koordynacji ze zmysłami wzroku i słuchu. Pojęcie zaburzenia integracji sensorycznej jest wykorzystywane do scharakteryzowania tej niepełnosprawności.
Objawy zaburzeń integracji sensorycznej
Zaburzenia SI mogą objawiać się zaburzeniami poznawczymi, motorycznymi, społecznymi/emocjonalnymi, mowy lub utrzymania uwagi. Dziecko cierpiące na tę dysfunkcję może miewać problemy z właściwą reakcją na bodźce dotykowe lub może mieć kłopoty z dokładnym planowaniem i organizacją obowiązków w szkole i w domu.
Symptomy zaburzeń SI
Następujące objawy mogą wskazywać na zaburzenia integracji sensorycznej u dziecka:
- opóźnienie w nauce;
- opóźnienie w mówieniu lub zdolnościach motorycznych;
- trudności w przenoszeniu uwagi z jednej rzeczy na inną;
- łatwość w dekoncentrowaniu się;
- impulsywność;
- niezdolność do uspokojenia się i relaksu;
- nadwrażliwość lub niewrażliwość na dotyk, ruch, obrazy lub dźwięki;
- nieporadność fizyczna;
- niska samoocena lub poczucie własnej wartości;
- społeczne i/lub emocjonalne problemy;
- niezwykle wysoki lub niski poziom aktywności.
Zmysły i umiejętności motoryczne w integracji sensorycznej
Bodźce generowane przez nasze zmysły stanowią część wszystkich doświadczeń ruchowych. Poniższe umiejętności są wykorzystywane za każdym razem gdy dana osoba angażuje się w ruchy w ramach małej lub dużej motoryki. Dla dzieci z dysfunkcją integracji sensorycznej wykorzystuje się specjalne programy oraz pomoce dydaktyczne w terapii integracji sensorycznej, które wspierają je w rozwoju określonych umiejętności, zapewniając ćwiczenia dla konkretnych potrzeb.
Zmysł równowagi
Równowaga odnosi się do ruchów ciała lub zmiany jego położenia w celu utrzymania lub odzyskania balansu. Ruch może być nieznaczny, jak na przykład utrzymanie pozycji siedzącej w samochodzie, który bierze zakręt lub duży, taki jak uchronienie się przed upadkiem wykorzystując ręce i dłonie. Czynności usprawniające równowagę muszą być właściwie dostosowane do rozwoju dziecka ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Duże znaczenie ma tutaj odpowiednie wyposażenie sali integracji sensorycznej.
Zmysł kinestetyczny
Kinestezja lub propriocepcja dotyczy informacji pochodzących z wnętrza ciała – głównie z mięśni, stawów oraz więzadeł. Stanowi źródło informacji o kondycji ciała oraz zajmowanej pozycji w określonej przestrzeni. To wewnętrzna świadomość dotycząca naszych części ciała, pozwalająca nam na wykonywanie zadań związanych z koordynacją. Współskurcz (kokontrakcja) obejmuje pracę mięśni po obu stronach stawu, które kurczą się w tym samym momencie. Współskurcz stanowi rodzaj stabilizatora stawów, umacnia je i jest bardzo ważny w koordynacji wykonywanych ruchów. Wspiera utrzymywanie postawy siedzącej, stojącej oraz innych pozycji ciała.
Planowanie motoryczne
Planowanie motoryczne (praksja) to zdolność osoby do organizowania, planowania a następnie wykonywania nowych lub wcześniej niepraktykowanych aktywności ruchowych. Systemy sensoryczne, w szczególności dotyk, mają największe znaczenie dla planowania motorycznego.
Zmysł dotyku
Dotyk interpretujemy jako wiadomość sensoryczną odbieraną przez skórę. Informacja dotykowa stanowi podstawę nauki o obiektach zewnętrznych, jak również o kondycji naszego ciała. Jeśli ta informacja nie jest wystarczająco dokładna może utrudniać uczenie się i koordynację.
Układ przedsionkowy
Układ przedsionkowy (błędnik i jądra przedsionkowe w pniu mózgu) jest zlokalizowany w uchu wewnętrznym i aktywuje się poprzez ruch lub zmianę pozycji głowy. W połączeniu z układem kinestetycznym oraz wzrokowym steruje ośrodkowym układem nerwowym. Dzięki temu ciało jest ułożone w pożądanej pozycji w określonej przestrzeni oraz w obliczu działającej siły grawitacji, tak, że dziecko jest zdolne do utrzymania równowagi. Utrzymywanie równowagi stanowi rezultat właściwie działającego układu przedsionkowego. Ćwiczenia w tym obszarze sprzyjają wykonywaniu bardziej efektywnych ruchów, balansowaniu, utrzymywaniu równowagi oraz polepszeniu orientacji przestrzennej. Powinniśmy zachęcać dzieci, lecz nie możemy ich zmuszać do podejmowania określonych aktywności.
Integracja bilateralna
Integracja bilateralna to zdolność do koordynacji obydwu części ciała. Dzięki niej ćwiczenia mogą być wykonywane tylko przez jedną stronę ciała, niezależnie od ruchów drugiej strony. Najważniejszy jest jednak fakt, że integracja bilateralna umożliwia koordynację obu części w trakcie wykonywania wielu sekwencji różnorodnych ruchów. Efekt ten zostaje osiągnięty po poprawnym przetworzeniu informacji dotykowych i kinestetycznych.
Charakterystyczne cechy i zachowania dzieci z zaburzeniami SI
Chwiejne odczucia
Dzieci z zaburzeniami SI często nie posiadają właściwie rozwiniętej zdolności percepcji. Mają one problem z odpowiednim przetwarzaniem doznań i odczuć w spójne informacje. Są one jednak potrzebne, aby przyswoić materiał w szkole oraz odpowiednio reagować na sytuacje mające miejsce podczas lekcji. Wyobraź sobie naukę, gdy docierające bodźce sprawiają wrażenie niekończącej się serii magicznych sztuczek.
W przypadku niewłaściwego przetwarzania docierających bodźców przez dzieci, mogą one nie poświęcać należytej uwagi lub potrafią przesadnie reagować na dane zadania. Wykazują one małe zainteresowanie lub jego kompletny brak względem czynności, których wykonanie jest sensowne i konstruktywne. Takie dzieci często znajdują się w ruchu, co może świadczyć o potencjalnych zaburzeniach koncentracji uwagi (ADD) lub o zespole nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD).
Mają one problemy z właściwą interpretacją informacji pochodzących ze świata zewnętrznego, przede wszystkim tych odbieranych przez układ przedsionkowy (zrozumienie przez mózg stanu utrzymania równowagi w trakcie doświadczania przez dziecko otoczenia oraz odczuć dotykowych). Dzieci mogą być niepewne grawitacyjnie lub stronić od dotyku. Bywa tak, że przemieszczają się, aby znaleźć środek ciężkości lub właściwy dla siebie poziom komfortu siadając na krześle, na podłodze lub próbując stać. Zdarza się, że o coś rozpaczliwie błagają lub zaczynają się kręcić. Takie dzieci mogą na przemian unikać lub pragnąć dotyku, co powoduje z kolei, że znajdują się w ciągłym ruchu.
Zaburzenia słuchowo-wzrokowe
Część mózgu w systemie limbicznym (decydująca, które bodźce są rejestrowane i dostarczane do naszej świadomości) również decyduje czy osoba zrobi coś z określoną informacją. Badania pokazują, że ta część może niewłaściwie funkcjonować w mózgach dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej. Nie rejestrują one obserwacji, które inni potrafią poczynić. Częściej niż inne bodźce sensoryczne, sygnały słuchowe i wzrokowe są ignorowane lub nierejestrowane. Czasami dzieci w sposób nadmierny rejestrują jeden dźwięk, nie rejestrując innego.
Ich środowisko wizualne może również szwankować. Dzieci mogą patrzeć „przez” ludzi lub unikać patrzenia im w oczy. Dzieci z dysfunkcją SI często nie zwracają uwagi na przedmioty lub zabawki. Jednakże, czasami ich mózgi decydują się na poświęcenie intensywnej i długotrwałej uwagi drobnym detalom, takim jak linie na podłodze. (Należy jednak po raz kolejny mieć na uwadze, że może być to objaw zaburzenia koncentracji uwagi - ADD).
Sprzeczne priorytety
Dzieci z zaburzeniami SI miewają problemy z dekodowaniem i rozpoznawaniem, które informacje wizualne są ważne w danym momencie, a które nieistotne. Mają one często kłopoty również w rejestrowaniu innych odczuć, takich jak lekki dotyk lub mocny uścisk. Dziecko może nie reagować lub w negatywny sposób odpowiadać na dotyk innych ludzi. Takie dzieci często nie potrafią określić poziomu bólu podczas upadku lub uderzenia, chyba, że jest on bardzo silny. Niektóre dzieci są nadwrażliwe na fakturę rzeczy. Małe dzieci i przedszkolaki mogą sprzeciwiać się przyjmowaniu pokarmów stałych, ponieważ nie lubią odczuć się z tym wiążących. Mogą mieć także problemy z węchem i smakiem. Dzieci z dysfunkcją sensoryczną miewają kłopoty z rozpoznawaniem zapachów, lecz również potrafią przesadnie reagować na określoną woń. Bywa także, że mają zaburzony zmysł smaku.
Bodźce docierające do dzieci poprzez mięśnie i stawy mogą mieć większe znaczenie niż te dostarczane przez oczy i uszy. Zginanie i rozprostowywanie rąk oraz nóg w stawach wydaje się być dla nich satysfakcjonujące. Ta ważna informacja proprioceptywna pomaga „uziemić” dzieci i zapewnić im poczucie bezpieczeństwa, ponieważ w ich mózgach zostają zarejestrowane silne odczucia. Dzieci te mogą usilnie zabiegać o ruch i stymulację układu przedsionkowego lub całkowicie z niej zrezygnować. Żadna z tych reakcji nie jest normalna.
Nieefektywna modulacja
Modulacja to zdolność regulacji aktywności mózgu, obejmująca pomoc niektórym wiadomościom neuronowym w wywoływaniu większej ilości reakcji, jednocześnie blokując inne informacje w celu ograniczenia jego aktywności (przeciążenia). Mózgi niektórych dzieci nie zmieniają intensywności bodźców oddziałujących na układ przedsionkowy (np. wirowanie, skakanie, bujanie się) oraz zmysł dotyku. W efekcie takie dzieci mogą unikać wykonywania niektórych ruchów i stawać się niepewne, ponieważ nie potrafią kontrolować własnych odczuć. (Na przykład mogą czuć się niestabilnie siedząc na kolanach osoby dorosłej, która jednocześnie buja się z nimi na huśtawce). Potrafią również stawać się bardzo niepewne względem oddziaływującej grawitacji i otaczającej je przestrzeni. Mimo tej niepewności są w stanie jednak rejestrować te odczucia. W związku z tym, że dzieci mogą nie być biegłe w rejestrowaniu wielu bodźców z otoczenia, nie potrafią one harmonizować tych odczuć, aby wyciągnąć jednolite wnioski i utworzyć relację względem określonego miejsca.
Przetwarzanie informacji wizualnych może zająć im dużo czasu. Nawet kiedy coś widzą, dzieci z dysfunkcją SI mogą nie zinterpretować tego odpowiednio. Kiedy doświadczają nowych sytuacji, mogą one reagować z niepokojem lub niechęcią. Terapia może poprawić te zachowania. Tylko w przypadku wielokrotnego powtarzania podobnych czynności dzieci będą w stanie rozpoznawać określone miejsca lub okoliczności jako znajome i bezpieczne. Niektóre z nich mają bardzo duże kłopoty z rozpoznawaniem elementów przestrzennych otoczenia, tak, że mogą być złe i zawiedzione, gdy coś zostaje zmienione lub przestawione w domu lub szkole.
Problemy w planowaniu ruchów
Bez prawidłowej rejestracji informacji sensorycznych przez skórę, mięśnie, stawy oraz układ przedsionkowy dzieci z dysfunkcją SI nie są zdolne do rozwinięcia właściwej percepcji własnego ciała. Może im brakować odpowiednich połączeń neuronowych (dobrego zrozumienia części własnego ciała, ich funkcji oraz zachowania w środowisku). Odpowiednie planowanie motoryczne jest skutkiem dobrze działającego ośrodkowego układu nerwowego. Słabe przetwarzanie sensoryczne utrudnia zdolność planowania motorycznego pod wieloma względami. Dziecko:
- nie potrafi bezproblemowo rozpoznać obiektu, który się przed nim znajduje;
- nie posiada odpowiedniej świadomości własnego ciała, aby być w stanie wykorzystać je właściwie w procesie planowania motorycznego;
- ma problemy ze zrozumieniem sposobu w jaki potencjalnie może wykorzystać dany przedmiot;
- niechętnie wykonuje istotne zadania;
- nie chce angażować się w wykonywanie niczego nowego lub innego;
- gdy robi coś, może okazać się, że dana czynność nie dostarcza mu oczekiwanego przyjemnego doświadczenia.
Normalne ludzkie zachowanie agreguje bodźce i sygnały oraz odpowiada na dokonane obserwacje. Dzieci, które nie potrafią właściwie postrzegać środowiska fizycznego w którym się znajdują lub nie są zdolne do skutecznego reagowania względem tego otoczenia, nie posiadają tym bardziej podstaw do organizacji bardziej kompleksowych zachowań. Jeśli nie są one zdolne do zarządzania prostymi motorycznymi reakcjami adaptacyjnymi, takimi jak siedzenie z wyprostowaną sylwetką lub zmienianie pozycji siedzącej na stojącą, dzieci takie będą miały problem z bardziej złożonymi zachowaniami. Mowa tutaj o ruchach wykonywanych w środowiskach wymagających przetwarzania informacji dotykowych, z układu przedsionkowego oraz proprioceptywnego.
Literatura
M. C. Abraham, Sensory Integration, LDA, Greensboro, Karolina Północna, Stany Zjednoczone 2002
P. G. Emmons, L. M. Anderson, Understanding Sensory Dysfunction, Jessica Kingsley Publishers, Londyn 2005
M. Szybkowska, Elementy integracji sensorycznej, PWN Wydawnictwo Szkolne, Warszawa 2017
M. Borkowska, Integracja sensoryczna w rozwoju dziecka, Harmonia, Gdańsk 2018
