Loris Malaguzzi „100 języków dziecka”

Dziecko składa się ze stu.
Ma sto języków
sto rąk
sto myśli
sto sposobów
w jaki myśli, bawi się i mówi.

Sto –
zawsze sto rodzajów
słuchania, dziwienia się i kochania.
Sto radosnych sposobów
na śpiewanie i rozumienie
na odkrywanie stu światów
na swobodne wymyślanie stu światów
na marzenie o stu światach.

Dziecko ma sto języków
i sto i sto i sto.
Dziewięćdziesiąt dziewięć z nich jednakże
zostają mu ukradzione
ponieważ szkoła i otoczenie
oddzielają jego głowę od ciała.

Każą mu:
myśleć bez rąk
tworzyć bez głowy
słuchać i nic nie mówić
rozumieć bez radości
kochać i dziwić się tylko
w czasie Wielkanocy i Bożego Narodzenia.

Każą mu:
odkrywać świat
dawno już odkryty.
Dziewięćdziesiąt dziewięć ze stu
zostają my ukradzione.

Mówią mu:
zabawa i praca
rzeczywistość i fantazja
nauka i wyobraźnia
niebo i ziemia
rozsądek i marzenie
są rzeczami, które nie pasują do siebie.
Mówią mu krótko i zwięźle
że nie ma stu języków.

Dziecko jednak mówi:
A gdyby tak było sto.

[z niem. tłum. Anna Lewandowska-Muller]


Wiersz Lorisa Malaguzziego stanowi kwintesencję spojrzenia na dziecko w przedszkolach z włoskiego regionu Reggio Emilia, uznanych już w 1991 roku przez Newsweek za jedne z 10 najlepszych i najpiękniejszych na świecie. O tych niezwykle przyjaznych dzieciom miejscach będzie niniejszy artykuł. Żywię przekonanie, iż wielu z Państwa odnajdzie w tymże modelu elementy własnej pracy bądź inspirację na nowy rok z dziećmi.

„Nasz model jest niczym dziurawy statek: ciągle nabiera on wody a my musimy ją wylewać. To oznacza wysiłek. (...) Żyjemy w ciągle zmieniającym się świecie, dlatego też również w pedagogice potrzebujemy porównań, konfrontacji i dyskusji”

Zasadniczym założeniem koncepcji Reggio jest, iż w pełni stała i niezmienna koncepcja przedszkola nie istnieje. Pedagogika Reggio nie jest więc gotowym modelem do zastosowania, lecz podlega ciągłym zmianom w zależności od potrzeb i spostrzeżeń. To właśnie intensywny dialog pomiędzy dorosłymi (nauczycielami i rodzicami) a dziećmi, a co za tym idzie - inicjowanie nowych pomysłów i zdobywanie doświadczeń (esperienza reggiana) jest znakiem szczególnym pedagogiki Reggio. Stąd też nazywa się ją „pedagogiką stawania się” lub „pedagogiką jako projekt”. Nauczyciele są otwarci na nową wiedzę i zmiany, przy czym dobro dzieci jest zawsze punktem wyjścia i celem.

Otwartość na przemiany, na nowe eksperymenty nie oznacza przy tym, iż w placówkach Reggio praca odbywa się w sposób przypadkowy i bez przygotowania. Pewne założenia modelu – tj. koncepcja człowieka i cele ogólne – pozostają niezmienne.

Podstawowe zasady koncepcji Reggio obejmują:

Obraz dziecka

Dziecko spostrzegane jest jako budowniczy własnej rzeczywistości i rozwoju. Dzieci uczą się samodzielnie w otoczeniu, budując już od chwili urodzenia poprzez zmysłowe doświadczenia swój własny obraz świata. Pewną część swojej wiedzy dzieci zdobywają w kontakcie z innymi dziećmi. Stąd ważna jest struktura wiekowa i wielkość grupy. Dzieci potrzebują wsparcia podczas tworzenia małych grup oraz kontaktu zarówno z rówieśnikami, jak i z dziećmi na innym poziomie rozwoju.

Sposób odkrywania świata

„Dziecko ma sto języków”. Różnorodne możliwości poznania tworzą podstawę dla różnorodności języków dziecka. Aby spostrzeżenia dzieci dokonane poprzez zmysły mogły przerodzić się w język, dzieci potrzebują materiałów, narzędzi, zabaw w rolę, inscenizacji, muzyki, sztuki i symboli. Dzięki temu otaczająca rzeczywistość zostaje przez dzieci doświadczona, wypróbowana na możliwie najwięcej sposobów, a dziecko rozwija przy tym własne środki poznania i wyrazu.

Nauka poprzez projekty

Tematyczne projekty inicjowane są poprzez obserwację, doświadczenia, rozmowy, przeżycia. Impuls dla nowego projektu może wyjść tak od dziecka, jak i od dorosłego. Określony temat przeradza się w projekt, jeśli ciekawość dziecka napotka odpowiedni materiał w odpowiednim czasie. Dziecięca aktywność potrzebuje wówczas przestrzeni i czasu. Rola dorosłego w projekcie ogranicza się do towarzyszenia w rozmowie, do obserwacji, drobiazgowej dokumentacji i podsuwania dalszych impulsów.

Dokumentacja

Nauczyciele Reggio zajmują się intensywnie obserwacją dzieci i dokumentacją ich działań. Służy ona jako materiał do dalszej dyskusji i rozwoju. Niezwykle szczegółowa dokumentacja stanowi podstawę pedagogiki Reggio, pedagogiki słuchania i udziału dzieci. Z jednej strony jest ona materiałem badawczym dla nauczycieli, rekonstrukcją procesów uczenia się. Z drugiej strony – pomaga dzieciom przemyśleć ich sposób myślenia, uporządkować je i wypracować nowe strategie uczenia się.

Rola nauczyciela i zespołu

Podstawę działań pedagogicznych stanowi uznanie samodzielności jednostki. Komunikacja pomiędzy dziećmi i nauczycielami zapewnia, iż dorośli dostrzegają i uwzględniają to, co dzieci dokonują w swoim własnym rozwoju. Dużą część pracy stanowi uważna i odkrywcza obserwacja. Nauczyciele są kompetentnymi partnerami dzieci w ich rozwoju, albowiem regularnie mają możliwość omawiania swojej pracy zarówno we własnym zespole, jak i w drodze wymiany doświadczeń z innymi placówkami Reggio. Zapewniony jest więc ciągły rozwój wiedzy i kompetencji nauczycieli.

Piękne otoczenie, pełne materiałów „prowokujących do myślenia”

Otoczenie jako „drugi nauczyciel”. W przedszkolach Reggio zachwyca przemyślana aranżacja jasnych i przestronnych wnętrz – tak sal grupowych, jak i pomieszczeń funkcjonalnych do zajęć ze sztuki, ruchu, relaksu itp. Zgromadzony materiał zachęca do różnorodnej aktywności, uruchamiając podczas odkrywania rożne zmysły. Co najbardziej istotne – „prowokuje do myślenia” i do wyruszenia na wyprawę po własne odkrycia.

Zaangażowanie rodziców i społeczeństwa

Rodzice i przedstawiciele gminy są członkami kierownictwa przedszkola. Intensywny dialog tworzy świadomość budowania społeczności. Koncepcja wychowania Reggio jest skierowana nie tylko na dziecko jako indywiduum, lecz na tworzenie związków pomiędzy dzieckiem, wychowawcą, rodzicem i otoczeniem.

Prawa dzieci

Dzieci są współorganizatorami codziennego życia w przedszkolu. Przedszkole jest ich miejscem, które mogą urządzać i kształtować na równi z kadrą personelu. Codzienne poranne zebrania z dziećmi pozwalają omówić ważne bieżące sprawy i dokonać wspólnych uzgodnień. W przedszkolu nic nie jest organizowane bez wiedzy dzieci i przedstawiane im jako gotowe.

Wiele przedstawionych powyżej założeń może nie wydać się na pierwszy rzut oka zbyt oryginalne. Jednakże bliższe zapoznanie się z bibliografią, dokumentacją zdjęciową i filmową o modelu Reggio sprawia, iż mamy świadomość spotkania z modelem przedszkola wyjątkowego. Wyjątkowa jest aranżacja przestrzeni – która inspiruje do odkryć, badań i uczenia się, i która rozwija poczucie estetyki i dbałości. Wyjątkowe jest podejście nauczyciela do dziecka – obserwujące, wyczekujące, pełne ufności w jego możliwości. Wyjątkowy jest sposób pracy – brak gotowego programu nauczania, brak przygotowanych na cały rok kart pracy, lecz działanie wynikające z aktualnych zainteresowań dzieci, niejako z bieżących impulsów. Wyjątkowa jest forma pracy – projekty, „prowokujące materiały”, zachęcanie a nie podawanie gotowych odpowiedzi, inspiracja do nauki a nie nauczanie. Wyjątkowe jest działanie przedszkola – nauczyciele jako wspierający się zespół, zaangażowani rodzice, dzieci jako równoprawni uczestnicy (a nie odbiorcy).

Będąc zwolenniczką pedagogiki Marii Montessori dostrzegam w modelu Reggio wiele założeń zaczerpniętych z przemyśleń tej włoskiej prekursorki.  W obydwu przypadkach niezwykle ważną rolę przypisuje się tak postawie nauczyciela, jak i otoczeniu. Nauczyciel obserwuje dziecko i stara się stworzyć warunki sprzyjające dziecięcej aktywności. To od zainteresowań dziecka zależą projekty realizowane w Reggio (a w przedszkolach Montessori – wybór materiału do pracy). Otoczenie uważane jest w obydwu modelach za „drugiego nauczyciela”, powinno być piękne i pobudzać dziecko do samodzielnego działania i odkrywania. Otoczenie w Reggio prowokuje dzieci do kreatywnej twórczości, ekspresji i udziału w projektach. Przygotowane otoczenie Montessori pełne jest materiału rozwijającego dziecięce zmysły i poznanie, kształcąc jednocześnie jego charakter i kompetencje społeczne. Obydwa modele zakładają bowiem, iż w dziecku tkwi potencjał do samodzielnego rozwoju.

„Do tej pory widzieliśmy dzieci jako puste naczynia, czekające aby je napełnić. Teraz widzimy w nich naczynia, które są już bardzo pełne. Przed nami stoi wyzwanie, aby pomóc dzieciom wylać trochę tej zawartości.”  – wypowiedź jednej z dyrektorki przedszkola, działającego według koncepcji Reggio. Równie dobrze mogłaby to być wypowiedź nauczyciela montessoriańskiego.

Bibliografia:
1. Comune di Reggio Emilia „Schuh und Meter. Wie Kinder im Kindergarten lernen”; beltz 2002
2. Comune di Reggio Emilia „Alles hat Schatten ausser den Ameisen. Wie Kinder im Kindergarten lernen”; Luchterhand 2002
3. Dorothea Rieber „Der Kultur der Kinder auf der Spur. Ein Vergleich von Reggio-Pädagigik und Situationsnsatz; Lambertus 2002
4. Loris Malaguzzi „History, ideas and basic philosophy. An interview with Lella Gandini”; 1993
5. http://zerosei.comune.re.it/